Το 1866 δημοσιεύτηκε από τον Εμμανουήλ Ροΐδη το λογοτεχνικό - ιστορικό έργο "Η Πάπισσα Ιωάννα". Το έργο χαρακτηρίστηκε από την Ιερά Σύνοδο της Ελλάδας ως "φθοροποιό σύγγραμμα" και απαγορεύτηκε η ανάγνωσή του. Για να συλλέξει τα βιογραφικά στοιχεία για την ηρωίδα του, ο Ροΐδης έκανε μακροχρόνιες έρευνες στις βιβλιοθήκες της Δύσης και σε πολλές πηγές του Θ΄ αιώνα.
Χρησιμοποίησε συναξάρια, έργα των πατέρων της Εκκλησίας, βιογραφίες παπών και συγγράμματα πολλών ιστορικών.

Στο μυθιστόρημά του δέχεται την ύπαρξη της Πάπισσας Ιωάννας και κριτικάρει με σκωπτική διάθεση τα πολιτιστικά, κοινωνικά και θρησκευτικά έθιμα του Μεσαίωνα.
Στα μέσα του ΙΓ΄ αιώνα οι ιστορικοί αρχίζουν να ασχολούνται με την άνοδο, κατά τον Θ΄ αιώνα, στον παπικό θρόνο μιας γυναίκας, της Πάπισσας Ιωάννας. Σύμφωνα με τον Δομινικανό Στέφανο των Βουρβών, ο πάπας Λέων ο Δ΄ πήρε κοντά του στο Βατικανό, λόγω της μεγάλης παιδείας και ευφυΐας της, μια γυναίκα, η οποία έκρυψε το φύλο της για πολλά χρόνια κάτω από το όνομα Ιωάννης. Η καταγωγή της ήταν άγνωστη. Άλλοι ισχυρίζονταν ότι καταγόταν από την Αγγλία και άλλοι από τη Γερμανία, και ότι το πραγματικό όνομά της ήταν Αγνή. Μετά το θάνατο του Λέοντα του Δ΄ η Ιωάννα τον διαδέχτηκε στον παπικό θρόνο ως Ιωάννης ο Η΄. Η γυναίκα αυτή, παρόλο που -όπως ο Ροΐδης αναφέρει στην εισαγωγή του- "απεπειράθησαν την γυναίκαν ταύτην ως ρύπον δήθεν και κηλίδα να εξαλείψωσιν εκ της σειράς των παπών", έγινε θρύλος που απασχόλησε όλους τους ιστορικούς έκτοτε.