Ο δυτικός μεσαίωνας καλύπτει συμβατικά το διάστημα από την κατάρρευση του δυτικού τμήματος της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας έως την ανάδυση της νεoτερικής Ευρώπης. Ο όρος media tempestas ανιχνεύεται για πρώτη φορά σε λογοτεχνικά κείμενα του 15ου αιώνα, με τους όρους media aetas, media antiquitas και media tempora να έπονται τον 16ο αιώνα και τον όρο medium aevum τον 17ο αιώνα.

Ο πρώτος ιστορικός που αξιοποίησε πρακτικά τη διαίρεση της ιστορίας σε τρεις περιόδους, την αρχαιότητα, τον μεσαίωνα και τη νεοτερικότητα, ήταν ο Κρίστοφ Κέλλερ ή Cellarius, ο οποίος εισήγαγε το τριπλό αυτό σχήμα στην ακαδημαϊκή διδασκαλία τον 17ο αιώνα, χαράσσοντας την τομή μεταξύ μεσαίωνα και νεοτερικότητας στη θρησκευτική μεταρρύθμιση των αρχών του 16ου αιώνα. Κάνοντας λόγο για σκοτεινό μεσαίωνα στη λογοτεχνία, την εκπαίδευση και τις τέχνες, οι ουμανιστές ιστορικοί του 15ου και του 16ου αιώνα υποτίμησαν συνειδητά την εποχή αυτή, επιλέγοντας να την ερμηνεύσουν ως μια μακρόχρονη, ζοφερή, μεταβατική περίοδο μεταξύ δύο εποχών υψηλού πολιτισμού: της κλασικής αρχαιότητας και της αναγέννησης, ιδίως στον χώρο της τέχνης.

Ατενίζοντας νοσταλγικά το ρωμαϊκό παρελθόν, ο Πετράρχης διέκρινε την παλαιά ρωμαϊκή εποχή (antique) από τη νέα χριστιανική, που σφράγισε τον ευρωπαϊκό πολιτισμό έως τις ημέρες του (moderna), αποδίδοντας στον μεσαίωνα τον χαρακτηρισμό "σκοτεινοί αιώνες".