Ο Γέροντας Ιωσήφ έζησε σε περίοδο παρακμής του αγιορείτικου και γενικότερα του ορθοδόξου μοναχισμού, ο οποίος είχε επηρεασθεί από την επίδοση στην κοινωνική δράση των μοναχών της Δύσεως και τον ευρωπαϊκό Διαφωτισμό. Με την βιοτή και την διδασκαλία του αναζωογόνησε την ησυχαστική παράδοση του αγίου Γρηγορίου του Παλαμά στο Άγιον Όρος. Η παρουσία του ως γνησίου εκφραστού της παραδόσεως αυτής προκάλεσε νέο ρεύμα προσελεύσεως στον ορθόδοξο μοναχισμό. Έτσι το πρόσωπό του συνδέθηκε άμεσα με την ανάκαμψη του αγιορείτικου μοναχισμού. Στον μακάριο Γέροντα Ιωσήφ τον Ησυχαστή ανάγεται σήμερα η πνευματική πατρότητα έξι Ιερών Μονών του Αγίου Όρους και πολλών άλλων στην Ελλάδα και το εξωτερικό.

Ο όσιος Γέροντας ήταν άμοιρος κοσμικής μορφώσεως, έπασχε όμως τα θεία και απέκτησε θεία σοφία. Έγινε ο έμπειρος, διακριτικός και απλανής οδηγός στις ατραπούς της πνευματικής ζωής. Είχε την ικανότητα να αναλύει τον πολύπλοκο πόλεμο κατά των παθών και των δαιμόνων, να διεισδύει στα μυστήρια της θείας Χάριτος και να μυεί σε αυτά τους "θέλοντας σωθήναι".

Βίωνε την αγάπη όχι ως "φιλαδελφία" αλλά ως "ενέργεια της θείας αγάπης". Τα κείμενα του, που εκφράζουν την μεγάλη του αυτήν αγάπη προς τον πλησίον, αποτελούν ένα ξεχωριστό υπόδειγμα ποιμαντικού και παιδαγωγικού έργου.